Σκέψεις
για τη διδασκαλία της Γλώσσας στο Γυμνάσιο
INTIME NEWS
|
Η διδασκαλία και εκμάθηση της
μητρικής γλώσσας είναι ένα ζήτημα που έχει ιδιαίτερο μορφωτικό και παιδαγωγικό,
πολιτικό και κοινωνικό ενδιαφέρον για πολλούς λόγους:
Η γλώσσα είναι μέσο
επικοινωνίας με το κοινωνικό περιβάλλον και προσέγγισης των γνώσεων που
κατακτούν οι επιστήμες. Ο νέος άνθρωπος με τη χρήση της γλώσσας γνωρίζει τον
κόσμο και την Ιστορία του. Η γλώσσα ακόμη αποτελεί όργανο δημιουργικής σκέψης
και κριτικής. Η γλώσσα επηρεάζει τη σκέψη και η σκέψη τη γλώσσα και η αμοιβαία
αυτή επίδραση καταλήγει στην ανάπτυξη της αντικειμενικής γνώσης. Ο βαθμός όμως
λειτουργίας των προηγούμενων δυνατοτήτων επηρεάζεται από την ατομική και
κοινωνική συνείδηση του χρήστη, μια και η γλώσσα προσαρμόζεται στα ενδιαφέροντά
του.
Αυτά τα χαρακτηριστικά
καθορίζουν και την άποψη προσέγγισης της διδασκαλίας της. Καθορίζουν τους
στόχους της διδασκαλίας και την ίδια τη διδασκαλία. Άλλο σχεδιασμό και
περιεχόμενο έχουν τα βιβλία και τα προγράμματα όταν επιδιώκεται η ολόπλευρη
ανάπτυξη των ικανοτήτων που προσφέρει η γλώσσα στον άνθρωπο και άλλο όταν αυτές
οι ικανότητες πρέπει να περισταλούν και οι συνειδήσεις να χειραγωγηθούν, όταν
επιδιώκεται να περιοριστούν η σκέψη, η κρίση και τελικά η δράση. Και μιλάμε για
την κοινωνική δράση και διεκδίκηση, γιατί η μόρφωση πρέπει να έχει στόχο της
τον εξοπλισμό του κάθε ανθρώπου με τα μέσα που θα μπορεί να παρεμβαίνει στη ζωή
και την κοινωνία, για να την αλλάξει προς όφελος των πολλών και όχι των λίγων
ισχυρών, που θέλουν να κατέχουν αποκλειστικά εκτός από τα μέσα παραγωγής και
την οικονομική ισχύ, και τη γνώση, και τη δύναμη δηλαδή που η γνώση προσδίδει.
Γι' αυτό και η πάλη για τη μόρφωση είναι πλευρά της ταξικής πάλης.
Στη
γλωσσική διδασκαλία κυριαρχούν η ασυναρτησία, η αποσπασματικότητα και ο
βερμπαλισμός
 |
Ας έρθουμε τώρα στο τι ισχύει
και τι πρέπει να ισχύει στη σχολική πράξη. Εξετάζοντας τα χρησιμοποιούμενα
σήμερα βιβλία γλωσσικής διδασκαλίας στο Γυμνάσιο, αμέσως διαπιστώνεται ότι
διογκώνεται ακόμη περισσότερο το χαρακτηριστικό της αποσπασματικότητας που έχει
ξεκινήσει ήδη από το Δημοτικό Σχολείο. Είναι δείγμα συνέπειας των βιβλίων στο
στόχο που επιδιώκουν:
Στη λειτουργία του αστικού
σχολείου, αν και έχει ενσωματώσει πλευρές της προόδου της επιστήμης, παραμένουν
ανορθολογικές ερμηνείες, συνυπάρχει το μεταφυσικό με το λογικό, τελικά μπαίνουν
εμπόδια στους μαθητές να αναπτύξουν την κρίση τους και να ερμηνεύσουν φυσικά
και κοινωνικά φαινόμενα, εντοπίζοντας και τα αίτια που προκαλούν τα φαινόμενα
αυτά. Στη γλωσσική διδασκαλία κυριαρχούν η ασυναρτησία, η αποσπασματικότητα και
ο βερμπαλισμός.
Χαρακτηριστικό των απόψεων και
των προθέσεων των συντακτών των βιβλίων είναι η - επί της ουσίας - μιμητική
μεταφορά στο ελληνικό σχολείο του τρόπου γλωσσικής διδασκαλίας που
χρησιμοποιείται σε άλλες χώρες και για άλλες γλώσσες, κυρίως την Αγγλία, με
διαφορετικές απαιτήσεις εμβάθυνσης στα διάφορα γραμματικά και συντακτικά
φαινόμενα και διαφορετικές απαιτήσεις γενίκευσης και ομαδοποίησης φαινομένων
και παρουσίασής τους μέσα από κανόνες, όταν μάλιστα και σε χώρες που
εφαρμόζονται τέτοιες μέθοδοι, παρά τις ιδιαιτερότητες των γλωσσών, έχουν
παραγάγει και μεγάλο αριθμό λειτουργικά αναλφάβητων. Η μηχανιστική μεταφορά
τέτοιων μεθόδων συνδέεται με την έμφαση που θέλουν να δώσουν οι συντάκτες των
βιβλίων στην επικοινωνιακή χρήση της γλώσσας και μόνο, αλλά ούτε αυτός ο στόχος
επιτυγχάνεται, γιατί κάθε γλώσσα ανάλογα με τη συνθετότητα της δομής της
απαιτεί διαφορετική πρακτική και μεθοδολογία διδασκαλίας. Επιπλέον η μητρική
γλώσσα δεν μπορεί να διδάσκεται με τους ίδιους στόχους και τις ίδιες μεθόδους
που διδάσκεται μια ξένη.
Κείμενα απλοϊκά, με τη
δικαιολογία της συμφωνίας με τα ενδιαφέροντα των μαθητών, που δεν
προσανατολίζουν σε καμία ανάπτυξη κριτικής ικανότητας, συνδυάζονται με ασκήσεις
και ερωτήσεις που και κρίση και ωριμότητα απαιτούν, που όμως ούτε το βιβλίο
ούτε αυτό το σχολείο επιδιώκει να καλλιεργήσει. Επιπλέον, κείμενα καθαρά
χρηστικά, όπως διαφημίσεις, κόμικς ή μια είδηση από εφημερίδα μαζί με κείμενα
μικρής λογοτεχνικής αξίας, καταξιώνονται συμπεριλαμβανόμενα στα σχολικά βιβλία
και αναδεικνύονται όχι μόνο ως έργα τέχνης και ενδιαφέροντα, αλλά και τόσο
αξιόλογα για να διδάσκονται. Η λογοτεχνία, βέβαια, αποτελεί χωριστό μάθημα,
αλλά η ισοπέδωση και αναγνώριση κάθε κειμένου ως λογοτεχνικού, αξιόλογου και
διδακτέου είναι επικίνδυνη αντίληψη για την πνευματική συγκρότηση (άποψη και
αισθητικά κριτήρια) των νέων ανθρώπων.
Σε
στοίχιση με τους σκοπούς του σημερινού σχολείου
Στον πυρήνα της αστικής
στρατηγικής για την Εκπαίδευση βρίσκεται η προώθηση δεξιοτήτων όπως: Η
επικοινωνία στη μητρική γλώσσα και σε ξένες γλώσσες, οι ικανότητες στα
Μαθηματικά, τις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία, ο χειρισμός Η/Υ, η
ικανότητα του «μαθαίνω πώς να μαθαίνω», η κοινωνική και πολιτική συνείδηση, οι
πρωτοβουλίες και η επιχειρηματικότητα, η πολιτισμική συνείδηση και έκφραση.
Πέρα από την εμμονή στο ζήτημα των δεξιοτήτων που εντέλει δεν συγκροτούν τη
βάση για την ανάπτυξη των δημιουργικών ικανοτήτων του ανθρώπου, η ίδια η ταξική
- ιδεολογική διάστασή τους επιδρά καταλυτικά στο περιεχόμενο της Εκπαίδευσης.
Με βάση αυτές διαμορφώνεται και
το περιεχόμενο της Εκπαίδευσης.
Τα βιβλία γλωσσικής διδασκαλίας
του Γυμνασίου είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα εφαρμογής των αποφάσεων των
ευρωενωσιακών συνόδων και των στοχεύσεών τους. Οι ίδιοι οι συγγραφείς ομολογούν
ότι έχουν στηριχτεί στο μοντέλο της διαθεματικότητας και του «να μάθουν τα
παιδιά πώς να μαθαίνουν».
Τα εισαγωγικά κείμενα αλλά και
όλα όσα είναι διάσπαρτα στα άλλα μέρη χαρακτηρίζονται από έλλειψη θεματικής
ισορροπίας. Αρκετά κείμενα είναι από μεταφράσεις ξένων έργων, που άσχετα από τη
λογοτεχνική τους αξία διατηρούν δομικά στοιχεία της γλώσσας στην οποία έχουν
γραφτεί και δεν μπορούν πάντα να αποτελούν βάση για τη διδασκαλία της
Ελληνικής.
Εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι
υπάρχουν κάποια ελάχιστα λογοτεχνικά αποσπάσματα δοκίμων συγγραφέων που θα
συνέβαλλαν στη γλωσσική επάρκεια και την κριτική καλλιέργεια, αλλά η μερίδα του
λέοντος έχει διατεθεί σε αποσπάσματα άρθρων εφημερίδων - και κάποιων περιοδικών
- που αναφέρονται ποιες είναι και έτσι καταξιώνονται και διαφημίζονται.
Εφημερίδες συγκροτημάτων που είναι τοις πάσι γνωστό πως μόνο για τα κέρδη και
τα συμφέροντα του ομίλου ενδιαφέρονται, έχουν την τιμή να αναδεικνύονται σε
σχολικά διδακτικά εγχειρίδια μαζί με κάποια ένθετά τους και οι απόψεις τους σε
φάρο που φωτίζει τα μυαλά των παιδιών. Όταν η περίσταση, το θέμα απαιτεί παρέμβαση
χωρίς τη μεσολάβηση ούτε του φίλτρου του αστικού Τύπου, τότε οι κατευθύνσεις
της ΕΕ φυτεύονται στα μυαλά των παιδιών με τη χρήση απευθείας κειμένων της ΕΕ,
του υπουργείου Παιδείας κ.ά. Κι αυτά ενδεικτικά, όχι τα μόνα. Όταν το παιδί
πρέπει μετά από αυτά να απαντήσει σε ερωτήσεις και να συνθέσει κείμενο με τις
ιδέες αυτές, τότε μπορούμε να μιλούμε για πλύση εγκεφάλου.
Συνειδητή
παρεμπόδιση της κατανόησης της αντικειμενικής αλήθειας
Όπως φαίνεται στις αλλαγές στο
περιεχόμενο του σχολείου, η «επικοινωνία στη μητρική γλώσσα» περιορίζει τη
χρήση της γλώσσας στην επικοινωνία και δεν την αντιμετωπίζει ως μέσο οργάνωσης
της σκέψης και έκφρασης.
Αντίστοιχη είναι και η στάση
προς τις ξένες γλώσσες, καθώς συνολικά η γλώσσα περιορίζεται στη χρηστική
λειτουργία της. Πλήθος ερωτήσεων πάνω σε ζητήματα πολυτροπικότητας, λειτουργίας
των επιχειρημάτων και υφολογίας, σε κείμενα χωρίς ιδιαίτερο ύφος, τονίζουν την
επικοινωνιακή σκοπιμότητα της διδασκαλίας της Γλώσσας. Διαφημίσεις και συνταγές
μαγειρικής υπάρχουν σε αφθονία στα βιβλία και των τριών τάξεων. Στη σημερινή
εποχή, που αυτά τα είδη λόγου κατακλύζουν τον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο, καθ'
υπερβολήν μάλιστα, αλλά και όχι μόνο, στα βιβλία παίρνουν θέση ως είδος που
πιθανόν να μην το προσεγγίσει ο μαθητής επαρκώς και θα έχει έλλειμμα γνώσης.
Όσα παρατηρούμε δεν είναι
αβλεψίες, ούτε συμπτωματικές περιπτώσεις. Πίσω από αυτά βρίσκεται ολόκληρη
θεωρητική προσέγγιση που εκφράζεται στα προγράμματα και τα βιβλία όλων των
μαθημάτων, όχι μόνο των φιλολογικών. Η άποψη είναι να παρουσιάζονται στους
μαθητές πληροφορίες χωρίς ενότητα και συνέχεια και να αφήνονται αυτοί μόνοι
τους στην προσπάθεια να συγκροτήσουν τις πληροφορίες σε γνώση και να καταλήξουν
σε συμπεράσματα: Η θεωρία του κονστρουκτιβισμού, κατά την οποία κάθε άνθρωπος
οικοδομεί τη δική του αλήθεια σωστή και ισότιμη με τις διαφορετικές για το ίδιο
πράγμα «αλήθειες» των άλλων ανθρώπων. Ζητούμενο μιας τέτοιας - ταξικής στη βάση
της - Εκπαίδευσης είναι η παρεμπόδιση της κατανόησης της μίας αντικειμενικής
αλήθειας, που αντανακλά το πραγματικό φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, και αντ'
αυτής η ύπαρξη πολλών διαφορετικών και αντιπαρατιθέμενων «αληθειών»,
δυσκολεύοντας τη διαμόρφωση ενιαίας αντίληψης για τα πράγματα και την όσο το
δυνατόν ενιαία δράση της εργατικής τάξης, αφού τέτοιες θεωρίες και τέτοια
Παιδεία αυτή στοχεύει.
Ματιές
στα σχολικά εγχειρίδια
Στο βιβλίο του μαθητή όπως και
στα τετράδια εργασιών περιπτώσεις σαν αυτές που προαναφέρθηκαν αποτελούν τη
βασική ύλη. Στους προλόγους των βιβλίων με αποδέκτη τον μαθητή προβάλλεται η
σημασία του γλωσσικού μαθήματος με αποκλειστική σκοπιμότητα την επικοινωνία.
Από το περιβάλλον προς τον μαθητή, από τον μαθητή προς το περιβάλλον.
Είναι γεγονός και αλήθεια πως
οι ενότητες που περιλαμβάνει κάθε βιβλίο (10 της Α', 9 της Β', 8 της Γ') αναφέρονται
σε μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων, θέματα που συζητιούνται έντονα στη σύγχρονη
εποχή, λέει χαρακτηριστικά η εισαγωγή του εγχειριδίου της Γ'. Το ζήτημα είναι
τι λέγεται για κάθε θέμα και τι ζητείται από τον μαθητή να κάνει.
Θίγονται μεν πολλά ζητήματα,
αλλά πάντοτε η προσέγγιση μένει εντός των ορίων. Πίσω από την άποψη - δόγμα πως
ο μαθητής, ο νέος άνθρωπος θα διαμορφώσει μόνος του την άποψή του για τα
ζητήματα κρύβεται μια ύπουλη «διακριτικότητα».
Στα ζητήματα διατροφής και την
κατανάλωση μεταλλαγμένων υπάρχει αναφορά στο τετράδιο ασκήσεων της Α' και Β'
Τάξης. Και στις δύο περιπτώσεις το κείμενο είναι από φυλλάδιο της ΜΚΟ
«Greenpeace» και στο βιβλίο της Α' περιγράφεται μια ακτιβιστική δράση, ένα
χάπενινγκ, στης Β' με τίτλο «τι μπορείς να κάνεις εσύ» μεταφέρει γενικά την
ευθύνη στο άτομο, στον καταναλωτή, στον κόσμο. Ούτε κουβέντα για συμφέροντα,
τον ρόλο του κράτους, του κινήματος. Στην Α', μια άσκηση ζητεί τη μεταγραφή του
κειμένου για τα μεταλλαγμένα με αλλαγή του χρόνου των ρημάτων και άλλη να αναφερθούν
οι κίνδυνοι για την υγεία όποιου δεν προσέχει. Η αναφορά στο ότι η παχυσαρκία
είναι ασθένεια των φτωχών του δυτικού κόσμου, που τρώνε αυτά που μπορούν να
πληρώσουν για να τους χορτάσουν, αντίθετα με τα αποστεωμένα σώματα των φτωχών
λιμοκτονούντων της Αφρικής, είναι κραυγαλέα απούσα. Απούσα είναι και κάθε
ταξική προσέγγιση οποιουδήποτε θέματος. Αυτούσια η λογική των προγραμμάτων
αγωγής υγείας και αγωγής καταναλωτή: Καθένας είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του
να καταναλώνει σωστά και ό,τι καταφέρει.
Το ίδιο και στην αναφορά στο
περιβάλλον. Αναφέρεται μεν ότι συμφέροντα εμποδίζουν να ληφθούν μέτρα
προστασίας, αλλά ούτε λέξη ποια συμφέροντα και ποιους ωφελούν και πώς.
Για το
θέμα του πολέμου
Ο πόλεμος, οι πόλεμοι που κάθε
τόσο ξεσπούν σε κάθε γωνιά της Γης, είναι παρόντες στα τετράδια της Β' και της
Γ'. Στο τετράδιο της Γ' υπάρχει κείμενο: «Η αφορμή της εξάπλωσης των πολέμων
και της βίας». Μόνο αφορμές έχουν οι πόλεμοι, όχι αίτια; Δεν είναι όμως μάθημα
Ιστορίας. Όμως ούτε και καμιά αφορμή αναφέρεται, πάσχει και ως παράδειγμα
γλωσσικής ανάπτυξης. Η γενική αναφορά στη βαρβαρότητα που έρχεται από τα
ιστορικά βάθη μάλλον σαν δικαιολόγηση του πολέμου ακούγεται. Το δε ότι η
ανθρωπότητα θα συνειδητοποιηθεί βλέποντας τη βαρβαρότητα και θα φτιάξει μια
μεγάλη πολιτική επίγειας σωτηρίας, είναι ωραιότατη συγκάλυψη της «άποψης» πως
θύτες και θύματα από κοινού θα σωθούν από τα δεινά που οι μεν προκαλούν στους
δε. Αυτά από την «έγκριτη» γαλλική εφημερίδα «Le Monde».
Στην Α' υπάρχει κείμενο που
αναφέρεται στην αλληλεγγύη των Ελλήνων προς τους Σέρβους κατά τους
βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ. Ο βομβαρδισμός σχολείων, νοσοκομείων, αμάχων, αγορών,
δρόμων και γεφυρών με πολλούς νεκρούς και θύματα στην εισαγωγή αναφέρεται απλά
ως ατμόσφαιρα πολέμου. Τα παιδιά μάλλον διάβαζαν πολεμικό μυθιστόρημα, δεν
ζούσαν βομβαρδισμούς, δεν έβλεπαν γονείς, φίλους, γείτονες σκοτωμένους, σπίτια
καμένα και γκρεμισμένα. Πόλεμος απρόσωπος, χωρίς αίτια και αφορμές, χωρίς
δράστες και υπεύθυνους, κάτι σαν καταστροφικό φυσικό φαινόμενο. Με αυτό το
πνεύμα ταιριάζει γάντι και το κείμενο από την «Καθημερινή» στο βιβλίο του
μαθητή της Γ', που λέει πως η ειρήνη είναι θέμα ανατροφής του καθενός μας, να
μάθουμε να είμαστε ειρηνικοί όπως μικροί μάθαμε να λέμε «καλημέρα» και γίναμε
ευγενικοί. Ο πόλεμος τελικά αποδεικνύεται αγένεια των ενηλίκων, όλων των
ενηλίκων αδιακρίτως και εδώ. Το ίδιο είναι αυτοί που πολεμούν και σκοτώνονται
με αυτούς που χρειάζονται τον πόλεμο και τους βάζουν να πολεμούν.
Άλλα
παραδείγματα ιδεολογικής χειραγώγησης
Βέβαια, η ΕΕ και η προβολή των
θετικών της στοιχείων (μόνο θετικά έχει βέβαια) δεν μπορούσε να λείπει.
Προπαγάνδα βασισμένη σχεδόν αποκλειστικά σε κείμενα της ίδιας της ΕΕ και των
συνόδων της. Στο τετράδιο του μαθητή σε κείμενο με τίτλο «Εσωτερική αγορά»
προπαγανδίζεται απλοποιημένη για παιδιά και σε παιδιά η Συνθήκη του Μάαστριχτ
(ελευθερία διακίνησης εργαζομένων, κεφαλαίων, υπηρεσιών και εμπορευμάτων) ως
θετική βέβαια για τον καθένα. Σε άλλο κείμενο, μιλώντας για την
παγκοσμιοποίηση, αναθέτει στην «Ευρώπη» έναν νέο ρόλο, ρόλο διακυβέρνησης της παγκοσμιοποίησης,
ρόλο δύναμης που θα δρα αποφασιστικά εναντίον κάθε βίας, κάθε τρομοκρατίας,
κάθε φανατισμού και κάθε αδικίας. Σε τελική ανάλυση, ρόλος παγκόσμιου
χωροφύλακα που θα βαφτίζει βία, φανατισμό και ό,τι άλλο δεν την συμφέρει και θα
συντρίβει κάθε λαό που θα πάει να σηκώσει κεφάλι και να διεκδικήσει δικαιώματα.
Και αυτόν το ρόλο πρέπει να τον χωνέψουν τα παιδιά από μικρά, για να είναι
προετοιμασμένα να αποδεχτούν οτιδήποτε, όταν μεγαλώσουν.
Αυτά είναι μόνο ορισμένα
παραδείγματα της χειραγώγησης που επιχειρείται μέσα από τη διδασκαλία της
Γλώσσας. Για ανθρώπους χωρίς διέξοδο και προοπτική, για εργατική τάξη φοβισμένη
και υποταγμένη, που περιμένει τη λύση των προβλημάτων της, αν υπάρξει λύση, από
τους ίδιους τους κατόχους της εξουσίας και τα μονοπώλια, μακριά απ' αυτήν την
ίδια, από θαύματα, πάντως όχι με τη δικιά της δράση και τον αγώνα της.
Να εμποδίσουν να γίνει πράξη η
ελπίδα, όπως περιγράφεται στην άποψη του Δ. Γληνού: «Η σοβαρότερη ελπίδα
βρίσκεται στη συνείδηση των μεγάλων λαϊκών ομάδων, αν ξυπνήσουνε, αν
κατανοήσουνε και αν αποφασίσουνε να ενεργήσουν σκόπιμα».
Αντώνης ΚΑΛΟΒΟΥΛΟΣ
Μέλος του ΔΣ της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων
Μέλος του ΔΣ της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ
ΤΕΤΑΡΤΗ 1 ΓΕΝΑΡΗ
2020
